Azərbaycan regionda şəbəkə texnologiyaları üzrə lider ölkədir

Bu gün dünyada informasiya və kommunikasiya texnologiyalarına böyük önəm verilir. Bu sahə ilbəil daha da sürətli inkişaf edir. Bununla yanaşı məlumat ötürmə texnologiyası olan internetin inkişafı dinamik xarakter daşıyır. Çünki son illər internet Yer kürəsinin informasiya qişasına çevrilmişdir.

İnternet istifadəçilərin sayı ildən-ilə sürətlə artır, bu da onu deməyə imkan yaradır ki, Yer kürəsində insanların əksəriyyəti gec-tez internet istifadəçisinə çevriləcək. Qlobal şəbəkənin saxlanılması, onun işləmə qabiliyyətinin qorunması şirkətlərin səyini tələb edir.

Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da internet şəbəkəsinə qoşulma imkanı yaradan, internet xidmətləri göstərən şirkətlər fəaliyyət göstərir. Azərbaycan internet seqmenti durumu və gələcək perspektivləri barədə Delta Telecom şirkətinin texniki direktoru Rahid Ələkbərli ilə söhbətimiz də bu barədədir.

— Rahid müəllim, Azərbaycanda İKT-nın inkişafını necə qiymətləndirirsiniz?

— Azərbaycanda informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafında kifayət qədər irəliləyiş var. Bu gün qonşu ölkələrlə müqayisədə, Azərbaycanın inkişaf dinamikası təkcə “Elektron Azərbaycan” istiqamətində deyil, iqtisadiyyatın bir sıra paralel sektorlarında da yüksək tempə malikdir. Azərbaycanda elektron ticarətin, gömrüyün, verginin və bu kimi digər sahələrin də inkişafında irəliləyiş mövcuddur.

Bu gün Azərbaycan regionun şəbəkə texnologiyaları üzrə lider ölkəsidir. Hazırda qonşu ölkələr Azərbaycanın şəbəkə texnologiyalarında yaradılmış resursların yalnız 10 faizdən az olan hissəsini istifadə edə bilirlər. Bu, onlarda Azərbaycanın resurslarına ehtiyac duyulmaması demək deyil. Sadəcə, bu ölkələr bizim şəbəkə resurslarımızın 10 faizini belə yükləyə bilmirlər.

Azərbaycanda bu il həyata keçirilmiş bir sıra layihələr, təkcə şəbəkə texnologiyaların deyil, həmçinin İKT-nın digər sahələrinin inkişafına da böyük təkan verəcək. Belə ki, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları deyəndə göz önünə gələn internet resursları olur: açdığımız Web-səhifələr, istifadə etdiyimiz Web-portallar və s. Azərbaycanda olan informasiya resurslarının inkişafına gəldikdə, qeyd etmək istərdim ki, ölkə resurslarının 90-95 faizi bu günədək beynəlxalq resurslarda yerləşmişdir. Bu, təbii ki, şəbəkə resurslarını kifayət qədər yük altında qoyurdu. Bizim bu sahədə qarşımızda duran vəzifə əsasən bu resursların Azərbaycanda yerləşdirilməsi ilə bağlıdır. Xatırladım ki, cari ildə bu işin böyük hissəsi yerinə yetirilib. Biz istərdik ki, Azərbaycanda mövcud olan sənaye məhsullarının ixrac dinamikası İKT sahəsində də öz əksini tapsın. Artıq bu gün şəbəkə texnologiyalarında ixracımızın səviyyəsi kifayət qədər yüksəlmişdir. Web-resursların artırılması bizim qarşımızda olan önəmli məqsədlərdən biridir. Hazırda ixracdan öncə daha mühüm bir məsələ qarşıda durur. Bu, bizim özümüzə lazım olan Web-resursların idxal edilməməsi ilə əlaqədardır. Yəni, biz gərək öncə öz kontentlərimizi, Web-resurslarımızı ölkədə yaradaq ki, onları idxal etməyək. Bu, ilk növbədə beynəlxalq resursların istifadəsində kifayət qədər qənaətə təkan verəcək.

Digər tərəfdən Azərbaycanın Web-resurslarının ölkədə saxlanması və buradan istifadəçilərə çatdırılması ilə paralel olaraq gərək xarici resursların özümüzdə saxlanıb bizdən ixrac olunması siyasətini həyata keçirək. Bizdə yenicə qurulmuş data mərkəzində, kifayət qədər dinamik saytların yerləşdirilməsi üçün şərait yaradılmışdır. Bu istiqamətdə bizim həyata keçirdiyimiz siyasət Azərbaycan internetinin inkişafı üçün istiqamətlənmiş bir yoldur. Pulsuz adlandırdığımız bu internet xidməti, son istifadəçilər tərəfindən aktiv və daha çox maraqlı saytların yaradılmasına böyük təkan verəcək. Hesab edirəm ki, data mərkəz internetin inkişafı üçün kifayət qədər dinamik təkan verməlidir.

— “Elektron Azərbaycan” dövlət layihəsinin ikinci mərhələsindən nə gözləyirsiniz?

— Ümumiyyətlə, bizim həyata keçirdiyimiz layihələrin böyük əksəriyyəti Azərbaycanda İKT-nın inkişafına təkan verəcək layihələrdir. Təbii olaraq, İKT-nın inkişaf etdirilməsi əhalinin, hər bir vətəndaşın İKT-ni daha rahat istifadəsinə şərait yaradır. Bizim regionda İKT-nın inkişafı məqsədilə həyata keçirdiyimiz layihə peyk rabitə şəbəkəsinin yaradılması olmuşdur. Məhz peyk rabitə şəbəkəsi vasitəsi ilə yüzlərlə ucqar kəndlərdə telefoniya xidməti göstərilir.

“Elektron Azərbaycan”nın inkişaf etdirilməsi sahəsində ən mühüm məsələ dövlətdə gedən bütün proseslərin, şəffaflığın təmin olunmasıdır. “Elektron Azərbaycan”nın əsas məğzi də odur ki, hər bir işçi öz vəzifəsinin icrasında ölkəmizə nə qədər səmərə verdiyinə, əhaliyə xidmət göstərilməsindəki şəffaflığının nümayişinə maraqlıdır. Digər tərəfdən, Azərbaycanda bank, maliyyə, rabitə-informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində, dövlət şəbəkələrinin yaradılmasında bu il çox yeniliklər olub. Bu gün Azərbaycanda bir sıra dövlət təşkilatları şəbəkə texnologiyalarından istifadə edir ki, bu da “Elektron Azərbaycan”ın əsas göstəricisidir. Şəbəkə texnologiyalarının, yeni texnologiyalar əsasında yaradılması bu gün “Elektron Azərbaycan”ın qurulmasında ən böyük təkandır. Belə təkanverici qüvvə DWDM şəbəkəsidir. Bu şəbəkə bu gün bir saniyədə terrabitlərlə informasiyanın daşınmasına imkan yaradır. Bu texnologiya bir saniyədə 40-a yaxın DVD video formatlı informasiyanın ötürülməsinə imkan yaradır. Bu qabaqcıl texnologiyalar bizə həm də video nəzarət, elektron səhiyyə və s. kimi layihələrin də həyata keçirilməsinə şərait yaradır.

— Ölkədə internet xidmətlərinin inkişafında Delta Telecom mühüm rol oynayır. Qarşıdakı ildə hansı işlərin görülməsi planlaşdırılır?

— Bildiyiniz kimi, biz bu gün Azərbaycanda informasiya resurslarının əsas ötürücü hissəsini həyata keçiririk. Bu istiqamətdə reallaşdırdığımız layihələr bilavasitə beynəlxalq resursların daşınmasına həsr olunmuşdur. Azərbaycanda beynəlxalq resursların inkişafı hazırda son istifadəçilərin istifadə etdiyi internet resursların inkişafından beş dəfə öndədir. Bu da çox yaxşı göstəricidir. Belə ki, Azərbaycanda bu gün beynəlxalq resursların həcmi saniyədə 30 qbitə çatmışdır. Amma istifadəçilərin bu beynəlxalq magistraldan yüklədiyi informasiya həcmi 20 faizə çatmır.

Hazırda Azərbaycanda 2009-cu ilin statistikasına baxdıqda genişzolaqlı internet istifadəçilərin sayında kifayət qədər inkişaf dinamikası yaranmışdır. Bu, əlbəttə ki, inkişafdan xəbər verir, amma digər tərəfdən, əldə edilmiş resurslardan istifadənin sadəcə olaraq 2 dəfə artırılması, verilmiş imkanlardan kifayət qədər yararlanmamaq deməkdir. Çünki bu rəqəm daha yüksək ola bilərdi. Bu gün artıq hər bir Azərbaycan istifadəçisi dial-up texnologiyalardan yaxa qurtarmalıdır. Bizim il ərzində internetin inkişafı üçün apardığımız işlər təkcə beynəlxalq magistralın inkişafı üzrə deyil, eləcə də son istifadəçi bazarının da inkişaf etdirilməsinə yönəlmişdir. Belə ki, biz 2010-cu ilin yanvar ayının 1-dən etibarən genişzolaqlı internet xidmətlərini istifadəyə verməyi planlaşdırırıq. Təqdim edəcəyimiz genişzolaqlı internet xidmətinin hazırkı istifadə olunan xidmətlərdən ən böyük fərqi mis infrastrukturundan asılı olmamasıdır. Söhbət simsiz texnologiyalarla işləyən Mobil WiMAX şəbəkəsindən gedir. İlk növbədə, bizim internet istifadəçilərinə göstərdiyimiz xidmət onların bu xidmətin məkandan asılı olmayaraq istifadə edə bilmələridir. Digər özəlliyi isə odur ki, istifadəçilər saatda 100 kilometr hərəkətdə olan nəqliyyat vasitəsində belə internet xidmətindən rahat istifadə edə biləcəklər. Şəbəkə üzərindən təxminən 20 faizdən çox tutumun əlavə olaraq son istifadəçiyə çatdırılma imkanı yaranacaq. Bu o deməkdir ki, beynəlxalq magistralda olan internet xidmətlərinin təxminən 1/5-ni biz bu texnologiya üzərində də son istifadəçiyə çatdıra biləcəyik.

— Dünyada simsiz texnologiyalar davamlı inkişaf edir. İnternet xidmətlərin mobilləşməsi prosesi artıq nəinki bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycanda da müşahidə olunmaqdadır. Yaxın 3-5 il ərzində simsiz internet simli interneti üstələyə biləcəkmi?

— İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, genişzolaqlı internet son istifadəçinin yüksək sürət ilə internet xidmətlərini reallaşdırmaq imkanıdır. Bu, əsasən internetin çıxış texnologiyalarından asılıdır. Xatırladım ki, bizim strategiyamızın əsas istiqaməti Azərbaycanda genişzolaqlı internet xidmətlərinin inkişaf etdirilməsidir. Ümumiyyətlə, genişzolaqlı texnologiyalara baxdıqda, dünyada həm GSM şəbəkələrindən, həm mobil texnologiyalarla işləyən şəbəkə texnologiyalarından bəlli olur ki, son istifadəçilər mobilliyi daha çox sevirlər. Bildiyimiz kimi, mis infrastrukturu əslində ötən əsrin texnologiyasıdır. FTTx adlanan optik resurlarla internetə çıxış texnologiyaların inkişaf etdirilməsinə daha çox ehtiyac duyulur. Burada ilk növbədə telefon xəttindən heç bir asılılığı olmayan bir şəbəkə yaranır. Amma bu texnologiya Azərbaycanda kifayət qədər inkişaf edə bilmir. Bu texnologiyanın inkişaf strategiyasına ən çox vurulan zərbə hər bir operator tərəfindən optik şəbəkə yaratma marağından irəli gəlir. Azərbaycanda dövlətin şəbəkə resurslarından sayılan kabel kanalizasiyaları var. Operatorlar öz kabelini daha keyfiyyətli və təhlükəsizlik baxımından qorunmuş olan bu kabel kanalizasiya vasitəsi ilə çəkməyə səy göstərirlər... Ümumiyyətlə, bu texnologiyanın daha səmərəli inkişafı üçün vahid optik şəbəkə provayderinin olması zəruridir. Bu, ilk növbədə FTTx texnologiyaların inkişafına böyük təkan verər.

Simsiz texnologiyalar haqda danışarkən, texnologiya strategiyasından bir qədər məlumat vermək istərdim. Hazırda üzərində işlədiyimiz 802.16e texnologiyası, yəni Mobile WiMAX şəbəkəsinin gələcək nəsilləri sual altındadır. Bu suallara cavab tapmaq üçün dünyanın bütün operatorları onun strategiyası ilə maraqlanırlar. Delta Telecom olaraq bu implementasiya etdiyimiz və istifadəyə verəcəyimiz şəbəkənin yeni nəslin gətirməsi üçün çox çalışırıq. Bildiyiniz kimi, simsiz texnologiyaların paralel iki qol üzərində getdiyi müşahidə olunur. Yəni, onlardan biri ənənəvi TDM texnologiyalarıdır ki, onun üzərində hazırda bizim istifadə etdiyimiz GSM, 3G, HSDPA, 3GPP, adi GPRS xidməti və bunların növbəti nəsli kimi LTE texnologiyası göz önündədir. Hazırda Avropada LTE texnologiyasının mobil GSM operatorun bazasında olan şəbəkəsində artıq istifadəyə başlamışlar. Bu qola paralel olan ikinci bir qol var ki, daima bu texnologiyalarla mübarizə aparır. Hazırda bizdə olan versiya Mobil WiMAX şəbəkəsidir. Bu gün Mobil WiMAX-ın gələcək nəsil texnologiyaları var ki, dünya üzrə bu texnologiyanın gələcəyi daha çox simsiz texnologiyalarının strategiyasını təyin edir. Azərbaycanda olan Mobil WiMAX şəbəkəsinin növbəti nəsil WiMAX texnologiyaları artıq bu qolun uzanmasına gətirib çıxarıb. Güman edirəm ki, bu qol son olaraq bütün internet və GSM şəbəkələrə mobil rabitə operatorların göstərdiyi xidmətləri yaxınlaşdıracaq. Bəzi ekspertlərin rəyinə əsasən, bu texnologiyalar birləşəcək. Amma hesab edirəm ki, LTE və növbəti nəsil WiMAX texnologiyası yenə də paralel inkişaf edəcək. Söhbət təkcə radio bağlantıdan getmir və istifadəçilərin istifadə etdiyi son istifadəçi avadanlığının vasitəsi ilə GSM və İP şəbəkə operatoruna çıxış bütün məsələləri həll etmir. Burada əsas və ciddi məsələlərdən biri lokal magistral şəbəkəsinin yaradılmasıdır. Bu məsələdə LTE-nin üzərində kifayət qədər görüləcək işlər var, bu da təbii ki, bu qolun daha çox paralelləşməsinə, bir-biri ilə mübarizə aparmaqla davam etməsinə təzyiq göstərəcək. Digər tərəfdən, maliyyə məsələləri də mövcuddur...

— Sizin qurduğunuz şəbəkə istifadəçilərə hansı imkanları verəcəkdir?

— Əsasən internet kütləsinin Bakıda yerləşdiyi üçün biz bu işin daha sağlam və strateji gələcəyini zəmanət altına almaq məqsədi ilə ilkin olaraq Mobil WiMAX şəbəkəsini Bakı və Abşeron yarımadasında istifadəyə verməyi planlaşdırırıq. Əlbəttə, bu o demək deyil ki, şəbəkə sadəcə burada işləyəcək. Yeni optimizasiya işlərinə artıq start verilib və Mobil WiMAX əhatə dairəsinin genişləndirilməsi, və əsasən də regionlara bu xidmətlərin çıxarılması göz önündə dayanan layihələrdən biridir. Son istifadəçiyə gəldikdə, qurduğumuz bu şəbəkə onlara ilk növbədə, rahat internet xidmətlərdən istifadə imkanını yaradacaq, digər tərəfdən bizim bu layihədə ən əsası iqtisadi dəyərləndirmə amili faktoru daha çox qabaracaq. Biz artıq istifadəçilər üçün 10 manatdan 100 manatadək olan paketlər sırası hazırlamışıq, bu, istifadəçilərə öz vəsaitlərini dəyərləndirməyə imkan yaradacaq. Yanvar ayının birindən etibarən www.wimax.az saytında paketlərin qiymətləri, istifadəçiyə təqdim olunan surətlər, istifadəçi avadanlığı barədə məlumatlar təqdim olunacaq. Xüsusilə qeyd etmək istərdim ki, istifadəçilər gözlədikləri ən yüksək keyfiyyətli internet xidməti əldə edə biləcəklər. Bu, bizim layihənin ilkin mərhələsidir. Belə ki, növbəti mərhələlərdə internet xidmətləri ilə paralel olaraq 2010-cu ilin ikinci rübündən digər xidmətlər də təqdim etməyi planlaşdırırıq. Onu da qeyd etmək istərdim ki, hər bir şəbəkənin ilkin istismar dövründə müəyyən çətinliklər olmalıdır. Bizim şəbəkədə ola biləcək çətinlikləri minimuma endirmişik. Gözlənilən hər hansı çətinliyə görə də maksimum tədbirlər görülmüşdür. Çətinliklərin aradan qaldırılmasında son istifadəçilərin bizimlə əlaqə qurması, onlardan ala biləcəyimiz məlumatlar şəbəkənin, ümumilikdə istifadəçilərə verəcəyimiz xidmətlərin yüksək keyfiyyətinə təkan verəcək.

Əlbəttə, bu xidməti təqdim etməklə digər provayderlərin işinə zərbə vurmaq məqsədi güdmürük. Bizim məqsədimiz onların da daha müasir texnologiyalarla xidmət göstərməsi üçün şərait yaratmaqdır. Hazırda biz provayderlərlə bu xidmətin onların vasitəsi ilə həyata keçirmək imkanlarını müzakirə edirik. Təbii ki, burada struktur belə yaradılıb ki, son istifadəçi həm bizdən, eləcə də bu günədək xidmətlərindən istifadə etdikləri internet provayderdən həmin xidmətləri eyni şərtlərlə, eyni keyfiyyətlə əldə edə bilsin. Mobil WiMAX şəbəkəsi eləcə də provayderlərin regionlara çıxışına imkan yaradacaq.

Söhbəti yazdı: Vaqif BAYRAMOV

Xalq qəzeti.- 2009.- 26 dekabr.- S. 9.